हिन्दी के महत्त्वपूर्ण पर्यायवाची शब्द
अग्नि – आग, अनल, वैश्वानर, पावक, हुताशन, दहन, कृशानु, धूम्रकेतु, जातवेद
अनिवार्य – आवश्यक, लाज़िमी, जरूरी, अपरिहार्य
अभिप्राय – तात्पर्य, आशय, मतलब, उद्देश्य, मंशा
अँगूठी – मुद्रा, मुँदरी, अंगुलिका, छाप, मुद्रिका, छल्ला
अपमान – अनादर, बेइज्जती, तिरस्कार, अवमान
अज्ञानी – मूर्ख, अज्ञ, जड़, नादान, मूढ़, अबोध
अचेत – मूर्च्छित, बेखबर, संज्ञानशून्य, चेतनाशून्य, बेहोश, चेतनाहीन
अचल – अविचल, दृढ़, अटल, स्थिर, अडिग
अमृत – अमिय, सुधा, पीयूष, सोम, सुरभोग, मधु, अमी
अनुरोध – विनती, निवेदन, प्रार्थना, याचना, अभ्यर्थना
अरण्य – कानन, वन, जंगल, अटवी, कान्तार, विपिन
अभिलाषा – आकांक्षा, लालसा, इच्छा, कामना, मनोरथ, चाह, वांछा
अध्यापक – प्रवक्ता, आचार्य, शिक्षक, गुरु, प्राध्यापक, अवबोधक, व्याख्याता
अतिथि – अभ्यागत, पाहुन, आगन्तुक, मेहमान, गृहागत
अलंकार – आभूषण, भूषण, गहना, मण्डन, जेवर, आभरण
अनाज – गल्ला, दाना, शस्य, धान, खाद्यान्न, अन्न, धान्य
अर्जुन – धनंजय, पार्थ, भारत, गांडीवधारी, कौन्तेय, गुडाकेश, सव्यसाची
अश्व – घोड़ा, हय, घोटक, बाजि, तुरंग, सैन्धव, तुरंगम
अंग – अंश, अवयव, हिस्सा, भाग
आँख – नयन, दृग, लोचन, चक्षु, नेत्र, अक्षि, नज़र, अक्ष, चश्म
आँसू – अश्रु, नयनजल, नेत्रनीर, नेत्रवारि
आत्मा – जीव, सर्वव्यापी, विभु, सर्वज्ञ, क्षेत्रज्ञ, चैतन्य
आकाश – अम्बर, गगन, नभ, शून्य, व्योग, आसमान, अनन्त
आम – आम्र, रसाल, सहकार, अतिसौरभ, पिकबल्लभ
ओठ – अधर, ओष्ठ, लब, रद्पुट, होठ, रदनच्छद, दंतच्छद
इन्द्र – देवेश, देवेन्द्र, मेघवान, सुरपति, देवराज, महेन्द्र, शचीपति, पुरन्दर,
सुरेश, सहस्राक्ष, सुरेश, पुरुहूत, अमरपति, वासव, शक्र
इन्द्राणी – इंद्रा, मधवानी, शची, शतावरी, पुलोमजा, इन्द्रवधू
ईर्ष्या – द्वेष, डाह, जलन, ख़ार, रश्क, मत्सर, हसद
ईश्वर – स्वयंभू, अल्लाह, खुदा, जगन्नाथ, परवरदिगार, निरंजन, रब
उत्साह – उछाह, उल्लास, जोश, स्फूर्ति, हौसला, उमंग, अध्यवसाय
उत्तम – प्रकृष्ट, प्रवर, श्रेष्ठ, उत्कृष्ट, बढ़िया, अच्छा
उद्भव – उत्पत्ति, उद्गम, जन्म, उदय, उद्गम
उपासना – पूजा, अर्चना, सेवा, इबादत, आराधना
ऊँट – महाग्रीव, क्रमेलक, लम्बोष्ठ, उष्ट्र
ऐक्य – एकता, मेल, एकसूत्रता, एका, एकत्व
ओज – तेज, शक्ति, वीर्य, बल
कमल – राजीव, जलज, पंकज, सरोज, नीरज, उत्पल, नलिन, तामरस, वारिज
कमला – पद्मा, इंदिरा, पद्मासना, भार्गवी, रमा, लक्ष्मी, विष्णुप्रिया, सिंधुजा
कामदेव – काम, मदन, मनोज, अनंग, पंचशर, मन्मथ, मनसिज, पुष्पधन्वा, रतिपति
कौआ – काक, वायस, काग, करठ, पिशुन, बलिपुष्ट
कार्तिकेय – कुमार, षडानन, शरभव
किनारा – छोर, तीर, तट, सिरा, कूल, पर्यंत, बेलातट, पुलिन
कुबेर – धनद, धनेश, राजराज, किन्नरेश, यक्षपति, यक्षराज, धनेश्वर, धनपाल
केला – गजवसा, कदली, भानुफल, मोचा, रम्भा, कुन्जरासना
कृष्ण – मुरारि, मोहन, गोविन्द, यशोदानन्दन, देवकीपुत्र, वासुदेव, द्वारकाधीश
कोयल – कोकिल, पिक, परभृत, वसंतदूती, वसंतप्रिय, श्यामा, मदनशलाका
खग – विहंग, विहग, पक्षी, द्विज, चिड़िया, पंछी, पखेरू, शंकुत, परिंदा
खल – दुर्जन, दुष्ट, धूर्त, कुटिल, नीच, अधम, पामर
खून – रक्त, लहू, रुधिर, शोणित
गणेश – लम्बोदर, गजपति, गणपति, एकदन्त, विनायक, गजवदन, मोदकप्रिय
गंगा – सुरसरि, सुरसरिता, अमरतरंगिनी, भागीरथी, मंदाकिनी, जाह्नवी
गरुड़ – खगेश, उरगारि, हरियान, वातनेय, खगपति, वैनतेय, नागांतक, विषमुख
गरीब – दीन, अकिंचन, दर्प, दम्भ, अभिमान, घमंड
गाय – गौ, धेनु, सुरभी, गौरी, भद्रा, दोग्धी, गैया, गऊ, पयस्विनी
गेह – भवन, सदन, मन्दिर, निकेतन, आवास, निवास, घर, मकान, निलय
घृत – घी, अमृत, नवनीत, हव्य, आज्य, सर्पि
चतुर – दक्ष, पटु, कुशल, निपुण, प्रवीण, योग्य, नागर, विज्ञ
चन्द्रमा – राकापति, राकेश, चन्द्र, सोम, शशि, इन्दु, हिमकर, चाँद, विधु, सुधाकर, हिमांशु
चाँदनी – कौमुदी, ज्योत्स्ना, चन्द्रिका, कुमुदकला, जुन्हाई, अंजोरिया
जल – पानी, नीर, सलिल, जीवन, उदक, वारि, पय, आप, अंभ, आब
जमुना – यमुना, कालिन्दी, सूर्यसुता, कालगंगा, अर्कजा
जीभ – जिह्वा, रसना, रसिका, रसला, रसज्ञा, जबान, जुबान
जानकी – सीता, वैदेही, जनकसुता, जनकनंदिनी, जनकात्मजा, भूमिजा, रामप्रिया
झंडा – ध्वजा, पताका, केतु, केतन, ध्वज, वैजयंती, निशान
तरकश – तूणीर, त्रोण, निषंग, इषुधी, तूणी
तीव्र – क्षिप्र, तीक्ष्ण, पैना, प्रखर, तेज, द्रुत
तलवार – असि, चन्द्रहास, खड्ग, कृपाण, शमसीर, तेग
तालाब – सर, सरोवर, पुष्कर, जलाशय, तड़ाग, पद्माकर, सरसी
तोता – शुक्र, कीर, सुआ, रक्ततुण्ड, दाड़िमप्रिय
दास – सेवक, भृत्य, नौकर, परिचारक, किंकर, चाकर, परिचर
देह – शरीर, तन, बदन, काया, वपु, घट, विग्रह
दु:ख – व्यथा, कष्ट, वेदना, शोक, खेद, यातना, पीड़ा, संताप, क्लेश
दाँत – दन्त, दशन, द्विज, रद, रदन
देवता – सुर, अमर, देव, विवुध, निर्जर, गीर्वाण
दुर्गा – चण्डिका, सिंहवाहिनी, कालिका, कल्याणी, कुमारी, कामाक्षी, भगवती
द्रौपदी – कृष्णा, द्रुपदसुता, पांचाली, सैरन्ध्री, याज्ञसेनी
धरती – भू, धरा, पृथ्वी, वसुधा, वसुन्धरा, मेदिनी, अचला, अवनी, भूमि, मही
नदी – सरिता, तटिनी, आपगा, तरंगिणी, वाहिनी, स्रोतस्विनी, शैलजा
निशा – यामिनी, रात्रि, रजनी, शर्वरी, निशि, विभावरी, निशीथ, तमस्विनी
नारी – स्त्री, औरत, महिला, अबला, कामिनी, ललना, वामा, रमणी
पत्थर – अश्म, पाषाण, प्रस्तर, उपल, शिला, पाहन, ग्रावा
पर्वत – पहाड़, गिरि, शैल, अचल, नग, भूधर, महिधर, धराधर, अद्रि, भूभृत
पार्वती – गौरी, गिरिजा, उमा, शैलसुता, ईश्वरी, शिवा, दुर्गा, आर्या, अम्बिका
पिता – जनक, तात, पितृ, बाप, अब्बा
पुष्प – फूल, कुसुम, सुमन, प्रसून, पुहुप, फुल्ल, गुल
प्रकाश – ज्योति, चमक, प्रभा, छवि, द्युति, आलोक, उजाला, आभा, दीप्ति
पेड़ – तरु, द्रुम, वृक्ष, पादप, रूँख, विटप, गाछ, शाखी
बन्दर – कपि, मर्कट, कीश, वानर, हरि, शाखामृग
बहिन – सहोदरा, बांधवी, भगिनि, सहगर्भिणी, दीदी, जीजी, बहन
बाल – कच, केश, चूल, कुंतल, जटा, पश्म, काकुल, मेचक, शिरोरुह
बादल – जलद, जलधर, नीरद, पयोद, मेघ, वारिद, वारिधर, घन, पयोधर, अभ्र
बिजली – चपला, चंचला, विद्युत, दामिनी, तड़ित, क्षणप्रभा, बीजुरी, सौदामिनी
भाई – तात, भ्राता, भ्रातृ, सहोदर, बंधु, भैया, सजाता, सगर्भा
महेश – त्रिपुरारि, कैलाशपति, मदनारि, शिव, शंकर, भूतनाथ, भोले, रुद्र, शम्भु
भौंरा – मधुप, मधुकर, द्विरेप, अलि, षट्पद, भृंग, भ्रमर, भँवरा
मछली – मत्स्य, मीन, झख, मकर, शफरी
माँ – अंबा, अम्बिका, अम्मा, जननी, धात्री, प्रसू, माता, जन्मदात्री, महतारी
मरण – निधन, प्राणान्त, देहावसान, देहान्त, स्वर्गवास, मौत, मृत्यु, इंतकाल
मयूर – केकी, शिखी, शिखंडी, नीलकंठ, मोर, कलापी, वर्ही
मुनि – यती, अवधूत, संन्यासी, वैरागी, तापस, संत, महात्मा, योगी, साधु
यम – यमराज, कृतांत, रविसुत, धर्मराज, काल, अंतक, जीवितेश, सूर्यपुत्र
युवती – सुन्दरी, श्यामा, किशोरी, तरुणी, नवयौवना
राजा – भूपाल, नरेश, नरपाल, महीप, राव, नरेन्द्र, नृप, भूप, महीपाल, नृपति
राम – राघव, रघुनन्दन, दशरथपुत्र, रघुवीर, पुरुषोत्तम, अवधेश, रघुवर
रावण – दशानन, लंकेश, दशकंध, दैत्येन्द्र, दशकंधर, दशवदन, दशकंठ, लंकापति
लड़का – बालक, शिशु, सुत, किशोर, कुमार
लता – वल्लरी, बल्ली, बेली, बेल, लतिका, मंजरी
विष – हलाहल, गरल, कालकूट, जहर, माहुर
वर्षा – पावस, बरसात, बरखा, मेह, वृष्टि, वर्षण
विवाह – पाणिग्रहण, परिणय, ब्याह, शादी, गठजोड़, परिणय-सूत्र
विनिमय – आदान-प्रदान, लेन-देन, अदला-बदली, व्यतिहार, उलटा-पलटा
वियोग – विरह, विप्रलंभ, बिछोह, जुदाई, बिछुड़न
विशाल – विराट, दीर्घ, वृहत्, बड़ा, महा, महान, विस्तृत, विस्तीर्ण
विष्णु – हरि, श्रीपति, लक्ष्मीपति, चतुर्भुज, रमापति, रमेश, चक्रपाणि, नारायण
शत्रु – विपक्षी, अरि, प्रतिपक्षी, बैरी, अमित्र, रिपु
शरीर – देह, अंग, वपु, गात, तनु, काया, जिस्म, गात्र
शहद – पुष्परस, मधु, आसव, रस, मकरन्द, माक्षिक
शेषनाग – फणींद्र, सर्पराज, उरगाधिपति, नागराज, शेष, फणीश, वासुकि
शेर – केहरि, केशरी, वनराज, सिंह, शार्दूल, हरि, मृगराज, नाहर, पंचानन
संपूर्ण – सब, पूरा, पूर्ण, निखिल, अखिल, नि:शेष, सकल
सर्प – अहि, नाग, भुजंग, विषधर, व्याल, उरग, पन्नग, साँप, सारंग, फणी
सरस्वती – शारदा, वीणापाणि, वाग्देवी, वाणी, महाश्वेता, गिरा, वागीशा
सूर्य – दिनमणि, प्रभाकर, दिनकर, रवि, अर्क, आदित्य, दिवाकर, भास्कर
समुद्र – सागर, सिन्धु, वारिधि, नीरनिधि, रत्नाकर, पयोनिधि, अर्णव
स्वर्ण – सुवर्ण, कंचन, हेम, कनक, हिरण्य, सोना, जातरूप, हाटक, तामरस
संध्या – सांयकाल, शाम, साँझ, प्रदोषकाल, गोधूलि
सहेली – आली, सखी, सहचरी, सजनी, सैरन्ध्री, संगिनी, सहचारिणी
साधु – सज्जन, भद्र, सभ्य, शिष्ट, कुलीन
हाथ – हस्त, भुजा, पाणि, कर, बाहु
हाथी – हस्ती, कुंजर, नाग, सिन्धुर, दन्ती, करि, द्विरद, गयंद, गज, मतंग
हिरन – हरिण, सारंग, मृग, कुरंग, सुरभी
हिमालय – नगपति, हिमपति, नगराज, हिमाद्रि, हिमगिरि, गिरिराज, पर्वतराज
हनुमान – पवनसुत, पवनकुमार, महावीर, रामदूत, मारुततनय, अंजनीपुत्र, केसरीनंदन, बजरंगबली, मारुति, वज्रांगी, आंजनेय, कपीश्वर
हंस – मराल, चक्रांग, कलहंस, सिपपक्ष, मानसौक, मुक्तभुक्, सरस्वती वाहन
***